هدایت اندیشه

هدایت اندیشه

مجید نصرآبادی

شاید من بر خطا باشم و حق با شما باشد، اما اگر تلاش کنیم، ممکن است به حقیقت نزدیک‌تر شویم.

کارل پوپر/جامعه ی باز و دشمنانش(1945)

انسان خردمند می اندیشد تا به مدد اندیشه مشکلاتش را حل و فصل نماید. فکر انسان همیشه در معرض خطا و لغزش است؛ ممکن است در مسیر تفکر و استدلال و استنتاج که پایه فلسفه و همه علوم بر این اعمال ذهنی آدمی است، به اشتباه بیفتد. پس انسان، برای کشف حقیقت و مصون ماندن از خطای درتفکر، نیازمند و محتاج به یک سلسله اصول و قواعد عام و فراگیر است که او را در همه جا راهنمایی کند و مانع از گمراهی وی در اندیشیدن شود. مجموع این اصول و قواعد، منطق (logic) نام دارد.

منطق در لغت به معنی کلام و گفتار است. اما در تعریف مصطلح فلاسفه و منطق دانان، منطق به معنی قانون صحیح فکر کردن است و راه و روش صحیح فکر کردن و درست اندیشیدن و نتیجه گیری کردن را می آموزد. به همین دلیل است که این علم، منطق نامیده می شود؛ زیرا از واژه نطق مشتق شده که به معنی سخن گفتن، ادراک کلیات و نفس ناطقه انسانی اطلاق می شود. منطق، قانون و قاعده درست فکر کردن است. منطق به ما کمک می کند تا درست را از نادرست یا سره را از ناسره تشخیص دهیم.

به سخن دیگر، قواعد و قوانین منطقی به منزله یک مقیاس و معیار و ابزاری برای سنجش است که هر گاه بخواهیم درباره موضوعی؛ اعم از علمی، فلسفی و یا حتی امور روزمره زندگی، تفکر و استدلال کنیم، باید استدلال ها و استنتاج های خود را با این مقیاس و معیار بسنجیم و ارزیابی کنیم تا به طور غلط نتیجه گیری نکنیم.

منطق عهده دار بیان راه های صحیحی است که فکر و اندیشه بر طبق آن، بر حقایق نامعلوم دست می یابد و اگر علم و فلسفه و تفکر انسانی نباشد، این علم نیز خود به خود منتفی می گردد.این علم بیش از هر علم دیگری، در خدمت فلسفه است و اساسا اولین قواعد منطقی توسط فلاسفه کشف و تدوین شد. بر این اساس، منطق را این گونه تعریف می کنند:"منطق، ابزاری است از نوع قاعده و قانون که مراعات کردن و به کار بردن آن، ذهن را از خطای در تفکر مصون نگه می دارد. "

نخستین کسی که قواعد ذهن آدمی را به دست آورد و با ترتیبی خاص و منظم، مدون ساخت و بسیاری از قوانین آن را خصوصا در مبحث قیاس، با دقت اعجاب انگیز و ابتکار خویش استخراج کرد، ارسطو است. باید به یک نکته مهم توجه داشت و آن این که درست نیست ارسطو را موسس و سازنده یا خالق منطق بخوانیم؛ زیرا منطق، قواعد ذهن انسانی است که همه انسان ها بر اساس این قواعد، فکر و استدلال می کنند و زندگی خود را بر پایه آن ها بنا نهاده اند.به عبارت دیگر، منطق همانند قواعد و قوانین طبیعی است که در تمامی اشیا و جانداران، برقرار است و دانشمندان، می کوشند تا این قوانین را به دست آوردند.ارسطو تنها کاری که کرد، این بود که این قواعد را با جهد و کوشش فکری بسیار،استخراج کرد و آن ها را منظم و مدون ساخت.شاهد این امر، این که خود وی این دانش را تحلیل نامید؛ یعنی چیزی وجود داشته و سپس او به تجزیه و تحلیل آن پرداخته است. عنوان منطق را اولین بار،شارحان آثار ارسطو به این فن اطلاق کردند و بعد از اسکندر افرودیسی،استعمال لفظ منطق برای این علم، عمومیت یافت.

اما منطق، این پیشخوان فلسفی که برای ورود به دنیای فلسفیدن، ضرورت است که با آن کنار بیایم، وادی پر پیچ و خمی است که به آسانی نمی توان از آن خلاصی یافت. امروزه منطق که ارتباط تنگاتنگی با زبانشناسی دارد، حوزه های مختلفی را به درون خود هدایت کرده است.

این مطلب پیشتر در هفته نامه "خیام نامه" به تاریخ اردی بهشت 95 به چاپ رسید.