کتاب‌خوانی در عصر سلطه و رهایی

کتاب‌خوانی در عصر سلطه و رهایی
#مجید_نصرآبادی

اهمیت کتاب در چیست؟ چرا بیشتر اهل کتاب، دیگران را تشویق به کتاب خواندن می‌کنند؟ چرا برای بسیاری از خانواده‌ها مهم است که فرزندانشان تحصیلات عالیه داشته باشند؟ چرا کتاب و کتاب‌خوانی، پُز روشنفکرانه به حساب می‌آید؟ کتاب با زندگی آدمی چه می‌کند که بی‌کتاب نمی‌توان بدان دست یافت؟ آیا اقتدار کتاب به شکل سنتّی آن در اختیار افراد معدودی است؟
پرسش‌هایی از این دست برای ما موقعیت و جایگاه کتاب را در زندگی مشخص می‌کند. کتاب یکی از قدیمی‌ترین دستاوردهای بشر است که از زمان پیدایش آن، تاریخ بشر را دچار تحول کرده است. زمانی که بشر پی به قدرت خط و انتقال معانی به واسطۀ کتیبه و کتابت از نسلی به نسلی دیگر برد، نوشتن و کتابت امری مقدس گردید. مهارت نوشتن و خواندن در ابتدا امری بود که در اختیار همگان قرار نمی‌گرفت، چرا که داشتن اطلاعات و آگاهی قدرت‌بخش بوده است.
امروزه نیز برای شهروندان کسب دانش و آگاهی، باعث قدرت بخشیدن به آنان می‌شود که از طریق مطالعه و تمرین آموخته‌ها آنان را آماده می‌سازد که در جامعه فرصت‌های شغلی و اجتماعی بهتری را کسب کنند. پس می‌توان گفت که رابطۀ مستقیمی میان مطالعه و کسب فرصت‌های شغلی حرفه‌ای‌تر و آگاهی بیشتر نسبت به جایگاه خود در جامعه و هستی وجود دارد. هر میزان که مطالعۀ بیشتری داشته باشیم به دانش‌های بیشتری برای بهتر زیستن دست می‌یابیم.
اما امروزه مفهوم سنتی مطالعه دست‌خوش دگرگونی گشته است چرا که مفهوم کتاب دچار گرگونی شده است. کتاب از شکل سنتّی خویش که شامل صفحات کاغذی می‌شد به اشکال صوتی، تصویری و دیجیتالی تبدیل شده است. دسترسی آسان به منابع مطالعاتی و افزایش حجم رسانه‌های گوناگون که براحتی در اختیار همگان است شکلی نوین از ارتباط را رقم زده است. همان‌طور که اشکال کتاب متفاوت گردیده است، اشکال خوانش نیز دگرگون شده است. دیگر اقتدار مربیان در اشکال سنتّی بر جامعۀ کتابخوان حاکم نیست و نمی‌توان انتظار داشت که مُتربیان در کلاس درس، تنها از یک منبع مطالعاتی ارتزاق کنند. انواع رسانه‌ها در شبکه‌های مجازی و غیرمجازی در حال آموزش دادن به متربیان هستند که قدرت انتخاب و نقد را در نزد متربیان افزایش می‌دهند.
برخلاف گذشته که دستیابی به منابع اطلاعاتی سخت بود و پیدا کردن حقیقت وقایع دشوار می‌نمود، امروزه هم با این هجمۀ بالای اطلاعات نیز پیدا کردن حقایق همانند یافتن سوزنی در انبار کاهی می‌ماند. اقتدار دولت‌ها و مراکزی که خواهان سلطۀ بی‌چون و چرا بر متربیان بودند کاهش یافته است و در چنین حالتی هنوز برخی از سازمان‌ها و مراکز سنتی نتوانسته‌اند خود را با این رخداد تازه هماهنگ کنند. برخی می‌پندارند که اقتدار تک صدایی در زمینۀ آموزش هنوز با آنان است فارغ از این که در عصر انفجار اطلاعات این هژمونی از آنان گرفته شده است و در اختیار مراکز متفاوت دیگر قرار گرفته است.
چندصدایی حاکم بر مراکز تولید محتوا می‌تواند فرصتی مغتنم برای آموزش و پرورش باشد تا زمینه‌ای را ایجاد نماید که مُتربیان شاهد رُخ‌نمایی روایت‌های گوناگون از یک موضوع مورد بحث باشند و قدرت انتخاب آنان را افزایش دهد. البته همیشه اقتدارگرایان خواهان تسلط بر فضای حاکم تولید محتوا هستند و چشم دیدن رقیب را ندارند اما اگر بپذیریم که آدمی در انتخاب سرنوشت حاکم بر زندگی خویش مختار است آنگاه جایگاه اقتدارگرایان دچار خدشه می شود. به قول ژان ژاک روسو «آدمی آزاد آفریده شده است اما در همه جا به بند کشیده می‌شود»، خاصیت جهان انسانی اقتدارگرایان همین است که نظام سلطه را بر همه جا مستولی کند حتی در زمینۀ کتاب و کتابخوانی. سلطه‌گرایان صنعت نشر و سیاستگذاران سازمانی از اینکه اقتدار خویش را در عصر جدید از دست رفته می‌بینند، دچار نگرانی می‌شوند اما واقعیت امروز این است که جهان متکثر شده است و باید با شرایط موجود به تعامل رسید وگرنه از گردونه رقابت حذف خواهند شد. امروزه هزاران جلد کتاب و پایان نامه‌های خوب و فنی در کتابخانه‌ها، مراکز دانشگاهی و کتاب‌فروشی‌ها موجود است که خاک می‌خورد و مردم بیشتر به دنبال کتاب‌های ممنوعه هستند چرا که می‌خواهند بدانند، آنچه که از دید آنان پنهان گردیده است، چه حرفی برای گفتن دارد. حرص و ولع آدمی به آنچه که پنهان است و پوشیده، بیش از آن چیزی است که عیان و آشکار. دولت‌ها و سازمان‌ها باید در این عصر جدید که امکان دسترسی به منابع مطالعاتی آسان‌تر گردیده است با مدارای بیشتری عرصۀ فرهنگ را مدیریت کنند تا پاسخگوی نیازهای حداکثری جامعه باشند و از تنگ نظری فاصله بگیرند. درک این مطلب که جهانی که در آن زیست می‌کنیم به شدت کوچک شده است هنوز برای برخی دشوار است اما حقیقت جهان امروز ما این است، دیگر تیغ سانسور کُند شده است و بُرنده نیست چرا که فرصت های نشر محتوا دگرگون شده است و از اقتدار سلطه‌گرایان خارج گشته است.