کانت خوانی [6]/ 2 - 3 – مذهب اصالت عقل Rationalism/ عقل گرایی در قرن17:

کانت خوانی [6]

مجید نصرآبادی

2 - 3 – مذهب اصالت عقل Rationalism

عقل گرایی در قرن17:

سنت عقل گرایی در دو قرن 17 و 18 میلادی در عین وجه اشتراکات بسیاری که دارند اما خصیصه های مختص به خود دارند که آن ها را از یکدیگر متمایز می کند. هرچند که قرن 18 را با نام روشنگری می شناسند اما عقبۀ این تفکر در قرن 17 رخ می نماید.

قرن 17 شاهد بروز قوی ترین مکاتب فلسفی بود؛ دکارت، اسپینوزا، لایب نیتس، نیوتن، هابز، جان لاک، مالبرانش، پاسکال و... از مهمترین فلاسفه و دانشمندان این قرن بودند که در نسبت با قرن 18 از کمیّت و کیفیت بالاتری در حوزه نبوغ فلسفی و علمی برخوردار بودند، البته اگر کانت را استثنائی در قرن 18 بگیریم. حضور دانشمندان، ریاضیدان ها و فلاسفه ی مهمی که در این قرن حضور داشتند این قرن را به عصر خردورزی نیز شهره کرده است.

قرن 17 شاهد بروز دو نظام فلسفی مهم بود که در راس سایر نظام های فلسفی دیگر قرار می گرفت. نظام فلسفی دکارت در اروپای قاره ای و فلسفه هابز در انگستان از نفوذ مهمی برخوردار بودند و هرچند این دو نظام از جهت معرفت شناسی و ما بعدالطبیعی با یکدیگراختلاف دارند و هابز نیز با کتاب "تاملات" دکارت آشنایی داشته است و نقدهایی بر آن نیز نوشته است؛ اما هر دو تحت تاثیر روش های ریاضی در نقد و تحلیل مفاهیم فلسفی هستند. فلسفه هابز در انگلستان واکنش شدید افلاطونیان کمبریج یا افلاطونیان مسیحی را همچون کادورث و هنری مور را برانگیخت؛ چرا که آنان عقلی مسلک بودند و اصالت ماده، اصالت تجربه و الحاد هابز را نمی پذیرفتند، اما خصوصیت ممیّزه فلسفه انگلستان با اصحاب اصالت تجربه بود.

تاثیر دکارت در قاره اروپا از تاثیر هابز در انگلستان بیشتر بود. دکارت حتی بر برخی از فلاسفه و دانشمندانی که موافقت تام با وی نداشتند، تاثیر گذاشته بود. مالبرانش (1638 – 1715) که از پیروان نظریه "علل موقعی" بود، تحت تاثیر دکارت و آگوستینوس بود. پیروان نظریه "علل موقعی" تاثیر دو جوهر نفس و بدن (ماده) دکارت را درهم نفی می کردند و واقعیات ظاهری را تاثیر متقابل فاعلیت الهی می دانستند. در همین دوره پاسکال (1623-1662) را داریم که از مخالفان دکارت است و مخالفتش برای روحیه طبیعت گرایانه دکارت بود و اما از ایمان مسیحی و وحی الهی دفاع می کرد.

در این قرن ما شاهد تاثیر اسپینوزا در هلند و جان لاک در انگلستان نیز هستیم که هر دو در سال 1623 متولد شدند. اسپینوزا از پیشقراولان عقل گرایی و لاک از سردمداران تجربه گرایی است. اسپینوزا معتقد به جوهر الهی ازلی واحدی بود که در تعیّنات متجلی بود و در نهضت رمانتیک آلمانی و ایده آلیسم آلمانی بعد از کانت مورد توجه قرار گرفت. جان لاک نیز در فلسفه انگلیس و عصر روشنگری فرانسه در قرن 18 تاثیر گذاشت. لایب نیتس نیز یکی دیگر از فلاسفه ی تاثیر گزار این قرن است که توانسته بود برای مدتی کانت را تحت نفوذ اندیشه اش بگیرد. لایب نیتس نیز برای اسپینوزا احترام قایل بود اما با نظریات نیوتن درباره زمان و مکان توافق نداشت. تفسیر او از زمان و مکان به عنوان اموری پدیداری و اعتباری راه را برای کانت هموار ساخت.

قرن 17 نظامی پیچیده در متافیزیک بود و عقلگرایی یکی از ممیزه های این قرن است، اما قرن 18 بسیار تجربه گرا تر بود و مخالف روحیه نظام سازی قرن 17 بود و موافق روحیه روشمند، همراه با انضباط فکری و بدور از نظریه پردازی بود.

 سنت عقل گرایی قرن 17 خصیصۀ ضد دینی ندارد و حضور خداوند در این قرن همچنان پاینده بود و نقشی محوری را ایفاء می کرد اما در قرن 18 ما شاهد آتئیست ها و دئیست های فراوانی هستیم که یا ره به انکار خداوند بردند و یا حضور خدا را از عرصۀ دین رسمی و سیاست به کناری افکندند و بنیان های سکولاریسم را پی افکندند.

سِر ایزاک نیوتن (۱۶۴۲ –۱۷۲۷) فیزیکدان، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس، فیلسوف و شهروند انگلستان بوده‌است. وی در سال ۱۶۸۷ میلادی شاهکار خود «اصول ریاضی فلسفهٔ طبیعی» را به نگارش درآورد. در این کتاب، او مفهوم گرانش عمومی را مطرح ساخت و با تشریح قوانین حرکت اجسام، علم مکانیک کلاسیک را پایه گذاشت.نام نیوتن با انقلاب علمی در اروپا و ارتقای نظریهٔ خورشید-مرکزی پیوند خورده است. او نخستین کسی است که قواعد طبیعی حاکم بر گردش‌های زمینی و آسمانی را کشف کرد. وی همچنین توانست برای اثبات قانون‌های حرکت سیاره‌های کپلر برهان‌های ریاضی بیابد. در جهت بسط قوانین نامبرده، او این جستار را مطرح کرد که مدار اجرام آسمانی مانند دنباله‌دار، لزوماً بیضوی نیست، بلکه می‌تواند هذلولی یا سهمی نیز باشد. او فرضیهٔ موجی هویگنس را دربارهٔ نور رد کرد. از دیدگاه نیوتن نور جریانی از ذرات است که از چشمهٔ نور به بیرون فرستاده می‌شوند.

نیوتن دیدگاهی نزدیک به دئیسم داشته است و بسیاری از پژوهشگران و زندگینامه نگاران از او را به عنوان یک دئیست نزدیک به مسیحیت یاد می‌کنند. هرچند نیوتن بیشتر به خاطر آثار علمی شهرت دارد امّا تعدادی از رساله‌های وی در مورد تفسیر کتاب مقدس شهرت دارند. وی خود را از معدود افراد زمان می‌دانست که توسط خدا برای تفسیر کتاب مقدس برگزیده شده بودند. نیوتن تأکید زیادی بر تفسیر مکاشفه یوحنا داشت و یادداشت‌های فراوانی در مورد این بخش از انجیل دارد. وی به تثلیث اعتقاد نداشت. او نیمی از عمر خود را به کیمیاگری و کارهای خودسرانهٔ مذهبی گذراند و سال‌های متمادی را به مطالعهٔ نقشهٔ طبقهٔ همکف معبد گمشدهٔ سلیمان در بیت‌المقدس می‌گذراند تا سرنخ‌های ریاضی لازم برای پیدا کردن تاریخ دومین بازگشت مسیح و پایان جهان را در آن پیدا کند. ایزاک نیوتن با لایب نیتس بر سر اینکه کدام زودتر مبدع حساب دیفرانسیل و انتگرال بوده‌است اختلاف داشت و هنگامی که لایب نیتس از آکادمی علوم سلطنتی درخواست کرد که کمیته‌ای بی‌طرف برای بررسی این موضوع دست به کار شود، نیوتن نیز به عنوان رئیس آکادمی کمیته‌ای متشکل از دوستان خود را برای این کار انتخاب کرد و در نتیجه لایب نیتس به دزدی محکوم شد. با این حال نیوتن اولین کسی بود که به حساب دیفرانسیل و انتگرال دست یافت.

نیوتن در میانه دو قرن زیست و توانست بر هر دو سده تاثیرگذارد و هرچند نامش در میانۀ فیلسوفان کمتر بچشم می خورد اما تاثیرات بسزای بر فیلسوفان تجربه گرا و کانت و به طور کل بر قرن 18 گذاشت.

* مباحث کانت خوانی در هفته نامه "خیام نامه" در سال 96 به طور سلسله وار در شماره های متعدد به چاپ می رسد

لینک مطالب "کانت خوانی" در هفته نامه خیام نامه