کانت خوانی [5]/ 2 - 2 – مذهب اصالت عقل Rationalism /عقل گرایی در عصر روشنگری

 

 

کانت خوانی [5]

مجید نصرآبادی

 

2 - 2 – مذهب اصالت عقل Rationalism

                                                       

عقل گرایی در عصر روشنگری:

گفتارهای پیشین ما را اینجا رساند که عقل گرایی را در سه زمینه می توان بررسی کرد: عقل گرایی در فلسفه، عقل گرایی در کلام و عقل گرایی در روشنگری. در مقاله های پیشین به عقل گرایی در فلسفه و عقل گرایی در کلام پرداختیم و در این گفتار عقل گرایی در روشنگری را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

کانت فیلسوفی است که مانند بسیاری از فلاسفه دوران خویش در دل عصر روشنگری می زیست و با تمام وجود عصر روشنگری را درک کرده بود و طبعاً در باب "روشنگری چیست؟" صاحب رای است.

پرسش "روشنگری چیست؟" را کشیش پروتستان یوهان فریدریش تسولنر (1804-1753) که خود از هواداران روشنگری بود در شماره دسامبر ۱۷۸۳ میلادی در ماهانه برلین مطرح ساخت. این پرسش را بدین سبب مطرح کرد که در شماره پیشین همین نشریه در پی درج یک نوشته ی بی امضاء، نویسنده خواهان برافتادن ازدواج رسمی کلیسایی شده بود. تسولنر که از این پرسش برآشفته بود، از اصحاب قلم تقاضای پاسخ دادن به این پرسش را داشت:« "روشنگری چیست؟" باید پیش از روشن کردن مردم، برای این پرسش که کمابیش به اندازه حقیقت چیست؟ اهمیّت دارد، پاسخی یافت؛ با این همه من تاکنون چنین پاسخی را در هیچ جا نیافته ام.»

به این پرسش مهم که در تاریخ فلسفه نتایجی ثمربخش و ژرف بر جای نهاد تاکنون پاسخ‌های زیادی داده شده است. نخستین کسی که به این پرسش پاسخ می‌دهد مؤسس مندلسزون بود که در شماره سپتامبر ۱۷۸۴ میلادی برلینیشه موناتسشریفت در مقاله‌ای زیر عنوان «معنای روشن‌نگر ساختن چیست؟» به آن مقاله پاسخ می‌گوید. هم‌زمان کانت نیز با تعریفی مشهور در شمارهٔ دسامبر همان نشریه، بی اینکه بداند مندلسزون نیز به آن پرسش پاسخ گفته، مقاله مشهور خویش را با عنوان «در پاسخ یک پرسش، روشن نگری چیست؟» منتشر می‌نماید.

مطلع مقاله کانت با این جملات مشهور آغاز می شود: « روشنگری همانا بدر آمدن انسان از حالت کودکی ای که گناهش به گردن خود اوست. کودکی یعنی ناتوانی از به کار گرفتن فهم خود بدون راهنمایی دیگران و اگر علت این کودکی نه فقدان فهم، که نبود عزم و شجاعت در به کارگیری فهم خود بدون راهنمایی دیگران باشد، گناه آن به گردن خود انسان است. شعار روشنگری این است: Sapere aude! جسارت آن را داشته باش که فهم خود را به کارگیری! این که بخشی بدین بزرگی از انسان ها، با آن که دیریست طبیعت آنان را به بلوغ طبیعی رسانده، باز به دلخواه تا دم مرگ کودک می مانند و دیگران چنین به سادگی خود را سرپرست ایشان می کنند، علتی جز کاهلی و بزدلی ندارد. راستی که کودک بودن چه آسان است!»

عبارت Sapere aude! برای نخستین بار در کتاب اول "کلمات" هوراس شاعر رومی در سال 20 قبل از میلاد آورده شد. کانت نیز این عبارت "جرات اندیشیدن داشته باش"را از هوراس به ودیعه می گیرد.

بعضی از فلاسفه همچون کانت بر این باورند که آنچه همگانی است، همان بی فکری است. هایدگر می گوید: «تفکر انگیزترین امر در زمانه اندیشه انگیز ما آن است که ما هنوز فکر نمی کنیم».

 

وقتی کانت انسان مدرن را به «جرأت اندیشیدن» یا همان Sapere aude دعوت می کند، مرادش آن نیست که انسان ها قبلاً قوه نطق و فکر خود رابه کار نینداخته و اصلاً فکر نکرده اند. در لاتین audacia به معنای جرأت، جسارت و بی پروایی است. sapere از مصدر Sapio اصلاً به معنای چشیدن است. چشیدن برای تشخیص مزه است. ماجرای آدم و چشیدن میوه ممنوعه درختی که در ادبیات مسیحی به دو نام درخت زندگی و درخت معرفت نامیده می شود، ماجرایی آشناست. ذوق و چشش یعنی فرد خود شخصاً چیزی چشیدنی را می آزماید، تا خودش عهده دار تشخیص مزه آن شود. بنابراین معنای دیگر Sapio که احتمالاً معنایی مجازی است با چشیدن مرتبت است. تمیز دادن، خرد ورزی، تفکر. بنابراین در رهنمود کانت که در عین حال سر دستور روشنگری است، نه تنها واژه aude بل همچنین Sapere نیز مفهوم جرأت را در خود نهفته دارد. کانت تفکری را می طلبد که لازمه آن جرأت است. خروج از حالت رمگی و کودکی بشر، جسارت اندیشیدن است و کانت عصر روشنگری را چنان جسور می دید که در حالت بلوغ بشری قرار داشت.

 

جهت مطالعه بیشتر:

امانوئل کانت، در پاسخ یک پرسش، روشنگری چیست؟، ترجمه : همایون فولادپور، ماهنامه کلک.

جرأت تفکر، گفتگو با سیاوش جمادی، روزنامه ایران.

برچسب‌ها: کانت خوانی

+ نوشته شده توسط مجید نصرآبادی در پنجشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۶ و ساعت 13:30 |