کانت خوانی [8]/ 3- مذهب اصالت تجربه گرایی: ویلیام اُکام

 

کانت خوانی [8]

مجید نصرآبادی

 

3- مذهب اصالت تجربه گرایی: ویلیام اُکام

هنگامه ای که کانت در آن می زیست، دو نحلۀ بزرگ فلسفی وجود داشتند که اقتدارشان بر نسلی از اروپائیان سایه افکنده بود. پیشتر درباره مذهب اصالت عقل گرایی اشاراتی شد و زین پس به مذهب اصالت تجربه (empiricism) خواهیم پرداخت.

منشاء شناخت آدمی همیشه یکی از مباحث مهم فلسفه بوده است. آدمی در مواجهه با جهان درون و برون خویش از چه ابزارهای برای شناسایی بهره می برد و سرچشمه تصوراتش را در کجاها باید جستجو کرد.

اروپائیان پس از دوران قرون وسطی و سرخوردگی های دینی ناشی از جنگ های صلیبی، اشتیاق متافیزیکی که در نهادهای مذهبی و فلسفی بود را به کناری نهادند و ره دیگری برای شناخت شناسی جهان درون و برون خویش یافتند. دیگر مذهب اصالت عقل گرایی و آموزه های افلاطونی جوابگوی نیازهای برخی از فلاسفه نبود و بدنبال راه دیگری برای برون رفت از تله های متافیزیکی بودند. متافیزیک برای این دسته از فلاسفه، جهانی خیالی را متصور می کرد که چیزی جز اوهام و موهوماتی بیش نیست. گزاره های دینی را باید در همان جهان ایمان فردی جست و راهی از آن به جهان عقل نیست. 

این نگره به جهان در انگلستان رشدی به وفور داشت که در آراء متفکرانی چون پیتر اورئولی ویلیام اُکامی William of Ockham (حدود1287-1347م)، جان لاک، بارکلی و دیوید هیوم نمود پیدا کرد. اکامی نظرگاه خود نسبت به علم را به دو نوع انتزاعی و شهودی تقسیم کرد. نظریه او درباره ادراک شهودی عبارت از ادراک بی‌واسطه از یک شیء موجود در خارج بود. این ادراک ممکن بود ادراک عین مادی باشد مانند این که من علی را می‌بینم، یا ادراک مجموعه ای از اعیان مادی با نسبت‌ها و روابط واقعی که با هم دیگر دارند، مانند این جمله: «من می‌بینم که علی روی سنگی نشسته است.» از نظر اکامی ویژگی عمومی هر شناخت به اصطلاح شهودی، یقینی بودن آن است؛ یعنی این نوع معرفت بدیهی بالذات است. اکامی علم انتزاعی را هر گونه معرفتی می دانست که شهودی نباشد؛ شبیه مفاهیمی کلی از قبیل حیوان، انسان و... که از مجموع افراد یک نوع یا گونه حکایت می‌کند و یا تصوری که ما به صورت خاطره یا صورت ذهنی از یک واقعیتی در زمان گذشته داریم. اکامی معتقد است ویژگی چنین ادراکی این است که به وسیله آن در مورد وجود یا عدم متعلق آن نمی‌توان شناختی به دست آورد. بنا به رای اکامی تنها معرفتی که ما را به وجود یا عدم وجود چیزی مطمئن می‌سازد، معرفت شهودی است، یعنی فهم بی‌واسطه چیزی به وسیله ادراک ظاهری یا باطنی از آن چیز. این نوع ادراک اساس و پایه است برای چیزی که اکامی آن را «معرفت تجربی» یا «معرفت علمی» می‌نامد.

در واقع اکامی معتقد بود که اقتضای عقل ما این است که تا خودمان چیزی را و یا آثار و خواص آن چیز راحس نکرده‌ایم، بوجود آن قائل نشویم. بنابراین اگر بخواهیم از مقتضای عقل بشری خارج نشویم، باید چیزهایی را بپذیریم که یا خود آنها را حس کرده باشیم - چه به حس ظاهر و چه به حس باطن- و یا آثار و خواص آنها را حس کرده باشیم. جز این دو صورت ما نمی‌توانیم به وجود یا عدم وجود چیزی معتقد شویم. اگر اکامی از راه حواس و تجربه، چیزی یا به آثار چیزی پی نمی‌برد، درباره آن به لاادری‌گری (نمی‌دانم گفتن) معتقد می‌شد؛ مثل اعتقاد او به وجود فرشتگان، که چون نه کسی آنها را دیده است و نه آثاری از آنها می‌توان حس کرد، پس نمی‌توان درباره وجود آنها سخنی گفت. با این حال او به وجود خداوند معتقد بود و بنا به گفته برتراند راسل یکی از شگفتی های تفکرات تجربه گرایان این بود که منش زیستی آنها با آموزه هایشان در تضاد بود، به شیوه ای که بارکلی را در مقام یک اسقف می بینیم و منش شخصیتی هیوم را در تباین با آنچه ارایه می کرد، شاهد هستیم. اکامی معتقد بود که اگر جز از این دو راه بخواهیم به وجود موجودی قائل شویم، بی‌جهت جهان را شلوغ کرده‌ایم و شاهد آنیم که در دور و اطراف ما بسیاری از موجودات انتزاعی و خیالی وجود دارد که نه آنها را به حس و نه به تجربه در کنار خود داریم. لذا اکامی به قاعده‌ای معتقد شد که بسیاری از اشیاء این عالم را از صفحه روزگار حذف می‌کرد، این قاعده به استره اکام  یا «تیغ اکامی» معروف شد. ویلیام اکامی که متولد اکام، منطقه‌ای در انگلستان بود بعد از ورود به دانشگاه آکسفورد پس از مدتی به گروه راهبان فرانسیسکنی پیوست و نهایتاً پس از دوره‌ای که به تدریس در آکسفورد و انتشار عقاید خود درباره مفاهیم فلسفی و همین طور الاهیات مسیحی پرداخت، توسط دادگاه پاپی در آوینیون در سال 1324 به خاطر عقایدش محکوم شد. او اگرچه پس از 4 سال تحمل حبس توانست از زندان کلیسا بگریزد و به دربار لودویک باواریایی در آلمان کنونی پناهنده شد اما هیچگاه دست از عقاید خود برنداشت و تبدیل به یکی از چهره‌های تأثیرگذار در الاهیات فلسفی و همین طور اصلاح طلبی دینی شد. تعبیر استره اکام ( تیغ اکامی) یکی از آن دست تعابیری است که اکامی با نظریه پردازی خویش آن را رواج داد. هرچند زمانۀ کانت از دوره اکام فاصله زمانی زیادی دارد، اما حضور اکام در این منطقه و پس از آن نفوذ آراء هیوم، می تواند دالی بر تاثیرپذیری کانت از تجربه گرایی انگلیسی باشد و همچنین نقد این آراء در نظریاتی که در «نقد عقل محض» می آفریند.

اکامی از سوی دیگر وجود مفاهیم کلی را نیز انکار می‌کرد. این دیدگاه در مورد مفاهیم کلی مانند مفهوم انسان، حیوان، درخت ، سنگ و... به نظریه نومینالیسم (اصالت تسمیه) معروف شد که در مقابل دیدگاه عقل گرایی رئالیسم (واقع گرایی) افلاطونی و دیدگاه ایده‌آلیسم (ذهن گرایی) ارسطویی قرار داشت. نظریه افلاطونی معتقد به وجود واقعی مفاهیم کلی در عالم خارج از ذهن بود و دیدگاه ارسطویی معتقد به وجود آنها در عالم ذهن انسان بود نه در عالم خارج. مقابل این دو دیدگاه، طرفداران نظریه «اصالت تسمیه»  یا «نومینالیست‌ها» معتقد بودند که اساسا مفهومی به نام مفهوم کلی - نه در ذهن و نه در عالم خارج - نداریم و الفاظی که گفته می‌شود بر مفاهیم کلی دلالت دارند، همه آنها یکسری رمز هستند. در واقع مانند مشترکات لفظی هستند که بر امور متعدد دلالت دارند. مثلا لفظ انسان که بر افراد فراوان اطلاق می‌شود، مانند اسم خاصی است که چند خانواده برای فرزندان خود قرار داده‌اند و یا مانند نام فامیلی است که همه افراد خانواده به آن شناخته می‌شوند. در عصر حاضر پوزیتویست‌ها و برخی مکتب‌های دیگر جزء طرفداران این دیدگاه به حساب می‌آیند. خلاصه نظر اکامی این بود که چون آنچه درخارج از ذهن وجود دارد، فرد و شخص است، پس مفهوم کلی نمی تواند ما بازائی درخارج از ذهن داشته باشد و از اینجا به این نتیجه ضروری می‌رسیم که طبیعت صور ذهنی این نیست که صورتی و تصویری ذهنی از یک شیء خارجیِ قابل تصور باشد. اُکامی را می توان یک واقع گرای مستقیم دانست که معتقد است ذهن می تواند عالم واقع را آن گونه که هست و بدون هیچ واسطه ای بشناسد.

 

جهت مطالعه بیشتر:

رضا میرزایی، اصالت تجربه، سایت پژوهه.

عبدالله نصری و جلال پی کانی، ویلیام اکام و مبناگرایی، مجله فلسفه دین، سال ششم، شماره ششم، زمستان 1387، صص 80- 63.

برچسب‌ها: کانت خوانی

+ نوشته شده توسط مجید نصرآبادی در چهارشنبه ۲۸ تیر ۱۳۹۶ و ساعت 9:48 |